فصلنامه راهبرد
پیاپی 24 (تابستان 1384)

رییس جمهور امریکا در تاریخ سه شنبه 9 بهمن 1380 طی نطقی که در کنگره ایراد کرد با لحن توهین آمیزی جمهوری اسلامی ایران را مورد تهدید قرار داد و اتهاماتی بی اساس و تکراری را نسبت به دولت اسلامی ایران ایراد نمود. به دلیل شرایط جدید بین المللی و تهدیدات بی سابقه اخیر امریکا نسبت به جمهوری اسلامی ایران، ضروری است نوع تهدید و شیوه مقابله با آن مورد بحث و بررسی قرار گیرد. برای بیان وضعیت موجود و تشریح تهدیدی که پیش رو داریم لازم است به عنوان مقدمه بحث، در ابتدا به فضای امنیتی امریکا قبل از 11 سپتامبر به طور خلاصه اشاره شود.

«... آن لویاتان عظیمی که کشور یا دولت خوانده می شود؛ به کمک فن و صناعت ساخته شده است و [چونان] انسانی مصنوعی است که از انسان طبیعی عظیم تر و نیرومندتر است و برای حراست و دفاع از او ساخته شده است و در آن حاکمیت همچون روحی مصنوعی است که به کل بدن، زندگی و حرکت می بخشد... و حفظ امنیت مردم کارویژه اصلی آن است.

از زمان قطع مذاکرات میان اسراییل و فلسطینی ها و آغاز انتفاضه دوم، دو رویکرد در سطح وسیعی مورد پذیرش واقع شده اند. نخستین رویکرد آن است که سعی شود راه حل جامعی برای پایان بخشیدن به منازعات پیشنهاد شود، این راه حل قبلا آزموده شده و کاربرد مجدد آن مسلما منتهی به شکست است. رویکرد دوم برآن است که یک راه حل موقت، تنها راه خروج از بحران جاری می باشد و اگر به درستی به اجرا درآید احتمالا منجر به توفیق شود. به نظر می رسد که افزایش میزان تلفات هردو طرف موید این امر باشد که مدیریت منازعه و نه حل آن باید در دستور کار قرار گیرد و این که زمان آن فرا رسیده است تا گام های تدریجی برای بازسازی اعتماد از دست رفته برداشته شود.

پیشگامان اندیشه ایجاد نظام دو ملیتی، به نفع تشکیل کشور متحدی مرکب از اعراب و یهودیان در فلسطین، با تاسیس دولت یهودی مخالف بوده اند؛ چراکه به نظر آنها تشکیل دولت یهودی در فلسطین قطعا به دنبال خود اخراج، کشتار و در یک کلام کاتاستروف (Catastrophe) فلسطینیان را به ارمغان می آورد. از نظر آنان تشکیل دولت یهود موجب ایجاد «دولت پادگانی» (Garrison State) یا «اسپارتای یهود» (Jewish Sparta) در فلسطین می شد، شکاف عرب-یهود را عمق می بخشید و فاجعه ای را که سابقا متوجه یهودیان بود این بار متوجه فلسطینیان می کرد.

در اواخر سپتامبر 2000 که انتفاضه مسجدالاقصی آغاز شد، جنبش های صلح اسراییل از دو اردوگاه کلی تشکیل می شد: سازمان فراگیر متمایل به دیدگاه عمومی جامعه که «صلح-اکنون» نام دارد؛ و گروه های کوچک پرشمار پیشرو که محور برنامه های همه آنها پایان دادن به اشغال اسراییل و خروج از تقریبا همه بخش های ساحل غربی، غزه و اورشلیم شرقی است. برای این گروه های کوچک چندان اهمیتی ندارد که اکثر اسراییلی ها چنین برنامه هایی را افراطی تلقی کنند.

به رغم تلاش های اسراییل در محدود کردن پوشش خبری حملات مخربش به شهرها و اردوگاه های آوارگان فلسطینی در کرانه باختری، اخبار و تصاویر مربوط به این حادثه به بیرون درز کرد. اینترنت صدها گزارش مکتوب و تصویری از شواهد عینی فراهم کرد. درحالی که تلویزیون های عربی و اروپایی این حادثه را پوشش می دادند، اغلب اخبار مربوط به این مسئله در جریان کلی رسانه های جمعی ایالات متحده غیرقابل دسترس، مسدود و یا کلا حذف شده بود

در روزهای 23 و 24 اسفند 1380 (14 و 15 مارس 2002) اجلاسی تحت عنوان؛ سمپوزیوم حقوق بشر در اسلام (SYMPOSIUM ON HUMAN RIGHTS IN ISLAM) از سوی سازمان کنفرانس اسلامی در مقر سازمان ملل متحد در ژنو، سه روز قبل از اجلاس کمیسیون حقوق بشر و در همان محل برگزار شد. این اجلاس دومین اجلاس از این نوع بود که از سوی سازمان کنفرانس اسلامی با هماهنگی مقامات سازمان ملل و در مقر اروپایی آن سازمان برگزار می شد.

منطقه خلیج فارس با موقعیت مهم استراتژیک خود و منابع عظیم که «شرکت نفت ایران و انگلیس» را به وجود آورد، رفته رفته به مرکز اصلی منافع بریتانیا بدل شد. شرکت نفت انگلیس و ایران یکی از مهم ترین شرکت های نفت جهان و «جواهری در تاج صنعت نفت بریتانیا» بود، که تا اواسط قرن بیستم خلیج فارس نقش مهمی در انرژی و منافع اقتصادی بریتانیا ایفا می کرد.

با این که عرفی شدن در غرب یک فرایند پرسابقه و جدید است و در آرای بیشتر متفکرین اجتماعی و دین پژوهان غربی اشارات مهمی به آن شده است، لیکن تنها در چند دهه اخیر، توجهات بیشتری را بین اندیشمندان علوم انسانی و خصوصا جامعه شناسان برانگیخته و به یکی از محورهای اساسی مطالعات جامعه شناختی دین بدل شده است. این عطف توجه که خود تحت تاثیر اتفاقاتی است که در واقعیت های جاری جهانی قرار دارد، باعث شده تا به این واقعیت دایما جاری در جوامع بشری، از نو با تامل بیشتری نظر شود و از قبل آن، ابیات حجیم و گران سنگی پدید آید.

دنیا در دهه های اخیر شاهد دگردیسی هایی در حوزه های زیست بشری اعم از حوزه های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بوده است. بسترهای تعارف مفاهیم و عمل اجتماعی به دلیل پیوستگی متن و زمینه، همبسته با تحول بسترها/اپیستمه ها، فهم بین الاذهانی نوینی از مفاهیم و نحوه اقدامات به دست داده است. در واقع باید با درکی متفاوت از گذشته به دنیا و پدیده ها نگریست. چرا برخی حوادث در گوشه ای از دنیا، پیامدهای بزرگ و پژواک گونه ای در بخش دیگری از جهان دارد؟ چرا کشورها نسبت به سازمان تجارت جهانی و بحث آزادسازی و ادغام اقتصادی حساس هستن؟

هرچند روسیه در سال 1997 میلادی طبق موافقت نامه «سند بینادین پاریس» به عنوان بیست و یکمین شریک ناتو، وارد «طرح مشارکت برای صلح» گردید، اما این همکاری به دلیل آغاز حملات ناتو به کوزوو چندان دوامی نیاورد و مسکو عملکرد ناتو در بالکان را به دلیل بی توجهی و عدم مشورت با روسیه، به شدت محکوم و سرانجام در سال 1999 میلادی روابط خود را این سازمان، قطع کرد.

یکی از مشهورترین عقاید در زمینه سیاست های پولی آن است که «تورم، یک پدیده پولی است.» حتی اگر این ادعا و عقاید گروهی دیگر از اقتصاددانان را، گزافه گویی بدانیم، اما حداقل می دانیم همگان بر این نکته متفق القولند که پول اصلی ترین عامل ایجاد، و اشاعه تورم پایدار و دایمی است. بنابراین برای رسیدن به فهمی عمیق تر در مورد تورم، باید به دلایلی فراتر از افزایش مداوم در حجم پول، اندیشید.

در مطالعه منطقه خاورمیانه عمدتا سه رویکرد به چشم می خورد که عبارت اند از: رویکرد «روانشناختی» که بر ویژگی های روانی و تاثیر آن بر اجتماع و توسعه، تمرکز کرده است؛ رویکرد «فرهنگی» که بیشتر به مذهب و فرهنگ و تاثیر آن بر وضعیت کنونی خاورمیانه می پردازد و به خاطر نقش چشم گیر مذهب در این منطقه، منشا ادیان تاریخی بودن آن (اسلام، مسیحیت و یهودیت) و نیز تاثیر آن بر نوع کشمکش و همکاری، رویکرد غالب به شمار می رود؛ اما در این میان رویکرد «اقتصاد سیاسی» -رویکرد سوم- آن چنان که در مناطق دیگر-به ویژه امریکای لاتین، آسیای جنوب شرقی و نیز آفریقا- مورد توجه قرار گرفته در این منطقه کمتر مورد توجه بوده است.

این نوشته، همانند سایر متون مربوط به روابط بین الملل، کشور-ملت را به منزله مهم ترین بخش یک کنش سیاسی مورد نظر قرار داه است. صرف نظر از پرداختن به مفاهیمی مانند قدرت، منافع ملی، سیاست خارجی، اطلاعات جاسوسی و جنگ یا پرداختن به موضوعاتی نظیر کنترل تسلیحات، توازن قوا، حقوق بین الملل، سازمان های بین المللی، اقتصاد بین الملل و توسعه، کشور-ملت به عنوان بحث اصلی مورد تحلیل و بررسی صریح و تلویحی قرار گرفته است.

در خلال سی سال گذشته جنبش های مردمی، خواهان اجرای برخی اشکال شریعت (حقوق اسلامی)، پدیده ی رایجی در بین بسیاری از ملت های اسلامی بوده است. بر اثر فشار این قبیل جنبش های اسلام گرا بسیاری از کشورهای اسلامی وادار شده اند با اعطای نقش بیشتری به شریعت، اصل جدایی دین از سیاست را نادیده بگیرند. این جنبش ها موجب شدند که تا کنون چندین دولت مسلمان با تجدیدنظر در قانون اساسی خود برای نقش حقوق اسلامی در جامعه اهمیت بیشتری قایل شوند. اما واقعیت این است که اصلاحات صورت گرفته غالبا به دلیل استفاده از تعابیر مجمل و مبهم، کار اجرایی حقوق اساسی را با دشواری روبرو ساخته است.

در 8 ژوییه 1996، دیوان بین المللی دادگستری که عموما به دیوان جهانی مشهور است- در خصوص دو درخواست مجزا که از سوی سازمان بهداشت جهانی و مجمع عمومی سازمان ملل متحد در مورد مشروعیت سلاح هسته ای براساس حقوق بین الملل صورت گرفته بود، دو نظر مشورتی را صادر نمود. دیوان به عنوان رکن قضایی اصلی ملل متحد که اساسنامه آن از منشور تفکیک ناپذیر می باشد، از 15 قاضی که نماینده مناطق مختلف و نظام های مهم حقوقی جهان هستند، تشکیل می شود.

با وقوع حوادث 11 سپتامبر بر اهمیت نقش ژیوپلیتیک ایران، منطقه خاورمیانه بزرگ افزوده شد. واژه خاورمیانه بیش از آن که یک واژه جغرافیایی با محدوده ای مشخص باشد، یک اصطلاح سیاسی است که با توجه به سیاست بریتانیا در طول قرن گذشته در این منطقه نام گذاری شده و تاکنون نیز این وضع ادامه دارد. این اصطلاح از ای لحاظ مهم است که کلیه تعاملات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی کشورهای این محدوده بر یکدیگر تاثیر می گذارند.

کاهش سهم دولت در اقتصاد مسئله ای است که طی سال های اخیر مورد بحث و تبادل نظر بسیار قرار گرفته و به عنوان یکی از اهداف دولت مطرح بوده است. در عین حال به اعتقاد برخی صاحبنظران افزایش شدید بودجه دولت در سال های اخیر با سیاست کاهش نقش دولت در اقتصاد در تعارض قرار می گیرد. نمودار شماره (1) روند تغییر بودجه دولت و اجزای تشکیل دهنده آن را همراه با میزان کسری بودجه (سایر منابع تامین اعتبار) در محدوده سال های 79-1357 نشان می دهد.

در جامعه ما شیوه های فقاهتی در ساز و کار حکومت نهفته است. می خواهیم تعامل دو حوزه فقاهت و مدیریت مدرن را بیابیم، آیا هم سویی دارند؟ چقدر همدیگر را تحمل می کنند، در سال های گذشته چه میزان تعامل موفقیت آمیز داشته اند؟ ; • فکر می کنم که سوال، خیلی بنیادین است یعنی مدیریت با فقه چه نوع رابطه ای دارد، البته به انواع آن نیز اشاره خواهیم کرد. ولی روش شناسی یا چگونگی ورود به مسئله بسیار موثر و مهم در تعیین رابطه مدیریت و فقه می باشد. بنابراین روش شناسی یا ورود به مبحث (مدخل بحث) خیلی مهم است، همان طور که می گویند «حسن السوال نصف العلم» باید دید تا چه اندازه می توان سوال را درست مطرح نمود. سوال اصلی در این بحث این است که آیا، مدیریت فقهی امکان پذیر است یا خیر؟ 

من به واقع بر این باورم که در پایان هزاره دوم، جهانی نو در حال سربرآوردن است، اما این نکته ای نیست که در نظر دارم؛ سخن اصلی من آن است که شما باور نداشته باشید که این جهان، یا هر یک از جنبه های آن نو و تازه است واقعا اهمیت ندارد، تحلیل من قایم به ذات است. اگر زیر سقف آسمان جهان همه چیز نو نباشد، چرا باید خود را برای بررسی، اندیشیدن، نوشتن و خواندن دوباره آن به خطر اندازیم؟ (امانویل کاستلز) ; کنفوسیوس: به نظر شما من مردی عالم و فرهیخته هستم؟ ; «زیگانگ» جواب داد: البته، مگر نیستید؟ ; کنفوسیوس گفت: به هیچ وجه، من فقط به رشته ای دست یافته ام که بقیه رشته ها را به هم پیوند می دهد.

در وضعیت حاضر، تدوین راهبرد جامع، منسجم و صریح برای توسعه ی فناوری یک عامل مهم در روند توسعه ی عمومی جامعه به شمار می آید. امروزه پذیرفته شده است که اراده ی ملی ناظر بر توسعه ی درونزای فناوری و علوم به عنوان رکن اصلی پیشرفت، نه تنها به نتایج مفید اقصادی می انجامد بلکه تا حدود بسیاری ثبات اجتماعی را نیز در پی دارد. به این ترتیب، برنامه ی جامع توسعه ی فناورانه عبارت از برنامه ای است که هدایت، تشویق، ایجاد، کسب و همگانی ساختن فناوری را با هدف پاسخگویی به نیازهای جامعه در جهت دستیابی به اهداف ملی بر عهده داشته باشد.

مقالات زیادی وجود دارد که رابطه میان امینت، محیط زیست و منابع طبیعی را بررسی می کند. نوشتار حاضر مجموعه تعدادی از مهم ترین اسناد با ارزش در زمینه امنیت زیست محیطی را در برمی گیرد. هدف از این کار ایجاد مبنایی برای ماخذ شناسی جامع و مانعی است که آقای پل رونچی آرزو می کند که دیگران نیز با او همراه شوند چرا که نیازمند وقت بسیار می باشد.

موضوع بحث من «سناریوهای مختلف برای آینده خاورمیانه» است. همه می دانیم که منطقه خاورمیانه همیشه در قلب سیاست جهانی قرار داشته و هرگونه تغییر و تحولی در این منطقه بازتاب های بسیار زیادی بر مناسبات میان قدرت های بزرگ داشته است. اهمیت منطقه خاورمیانه بزرگ که حاکی از گسترش حوزه جغرافیایی سیاسی این منطقه می باشد، به ویژه پس از حوادث یازده سپتامبر به شدت افزایش یافته است. از همین رو فکر می کنم ضرورت دارد سناریوهای گوناگونی که درباره آینده این منطقه وجود دارد، مورد بررسی و مطالعه بیشتر قرار گیرد.